فانی خویی

در قرن دوازدهم‌ قمري دانشمندان، هنرمندان و شعرایی‌ زندگی‌ کرده‌اند که‌ هنوز آثارشان تصحیح‌ و منتشر نشده است. ‌در حالی‌ که‌ تحلیل‌ و بررسی‌ فرهنگ‌ و ادب و تاریخ‌ هر سرزمین‌ بدونِ مطالعه‌ آثار فکري بزرگان آن امکانپذیر نیست. ‌یکی از این‌ بزرگان سیدمیرزامحمدحسن‌ زنوزي (فانی‌ خویی‌) است‌ که‌ تنها دو اثر از او منتشر شده و یکی‌ از آنها دیوان اشعار اوست‌ که‌ در حقیقت‌ گنجینه‌اي ارزشمند در ادبیات فارسی‌ به‌ شمار می‌آید. مطالعه‌ و تحقیق‌ دربارة این‌ دیوان از چند جهت‌ ضرورت دارد.
نخستین‌ جنبه‌، جایگاه این‌ دیوان در ادب فارسی‌ و در سبک‌ بازگشت‌ ادبی‌ است‌ که‌ بخش‌ ارزنده‌اي از تاریخ‌ ادبیات ایران را در آن قرن در بر دارد و از دیدگاه‌هاي مختلف‌ باید ارزیابی‌ گردد. جنبه‌ دیگر این‌ دیـوان مربوط بـه‌ مذهب‌ شـیعه‌ امامیه‌ اسـت‌، که‌ در میـان شاعران شـیعی‌ این‌ اثـر جایگاه خاصـی‌ دارد و در تاریخ‌ ادبیات شیعه‌ بسیار ارزشمند است‌ و شاید نمونه‌هایی‌ از زیباترین‌ اشعار در رثاي امام علی‌ (ع) و دیگر امامان معصوم (ع) در آن دیـده مـی‌ شـود. جنبـه‌ دیگـر مایـه‌ هـاي عرفـانی‌ ایـن‌ دیـوان اسـت‌، بسـیاري از دیـدگاه‌هـاي هسـتی‌‌شناسانه‌ و انسان‌شناسانه‌ آن در چهارچوب عرفان قرار دارد.
از نظر فرهنگی‌ و اجتماعی‌ نیز این‌ دیوان آینه‌اي در برابر اوضاع آشفته‌ ایران پس‌ از نادرشاه و تا پیدایش‌ سلسله‌ قاجاریه‌ و دو دهه‌ آغاز آن حکومت‌ هستند و در آثار شاعران و نویسندگان می‌توان شرایط‌ فرهنگی‌ حاکم‌ در هر عصر و اوضاع اجتماعی‌ و سرنوشت‌ مردم را ملاحظه‌ نمود. به‌ویژه در دوره‌اي که‌ حاکمـان محلی‌ روابـط‌ خاصی‌ را در حوزة خـود برقرار مـی‌نمودند و در سرنوشت‌ هـر خانواده و فـرد تأثیر برجا می‌نهادند. مانند خانوادة فانی‌ خویی‌ که‌ دستخوش همه‌ حوادث عصر خود می‌گردند.
لازم است‌ که‌ همه‌ آثار این‌ بزرگان از گوشه‌ کتابخانه‌ها و در قفسه‌هاي نسخه‌هاي خطی‌ بیرون آیند و ابتدا به‌ درستی‌ تصحیح‌ و انتشار یابند، سپس‌ مطالعات تخصصی‌ در نقد و ارزیابی‌ آنها صورت گیرد. دیوان فانی‌ خویی‌ به‌ کوشش‌ شهریار حسن‌‌زاده و به‌ همت‌ مرکز پژوهشی‌ میراث مکتوب در سال 1390 به‌ خوبی‌ تصـحیح‌ و منتشر شده است‌. در دومین‌ گـام، با این‌ تحقیق‌ اندیشه‌هـا و مضامین‌ اصلی‌ اشعار او طرح و بررسی‌ می‌شوند و امید است‌ که‌ دیگر محققان نیز متناسب‌ با تخصص‌ خود، جنبه‌هاي دیگري از اثر و نوشته‌هاي دیگر او را بررسی‌ نمایند و بر عمق‌ گسترش فرهنگ‌ و ادب فارسی‌ بیافزایند.

این‌ شاعر و دانشمند ایرانی‌ که‌ با عنوان »زنوزي تبریزي« و »زنوزي خویی‌« نیز خوانده‌اند، در خاندانی‌ بـه‌ دنیـا آمده اسـت‌ کـه‌ از سادات حسـینی‌ بوده‌انـد. (زنـوزي خویی‌، 1375: 25) سلسـله‌ نسـب‌ او با بیسـت‌ و پنج‌ واسطه‌ به‌ امـام علـی‌ (ع) مـی‌ رسـد، ایـن‌ امـر نشـان مـی‌دهـد کـه‌ خـانوادة او از کهـن‌تـرین‌ شـیعیان در ایـران بـودهانـد و پدرش حاج سیدمیرزا عبدالرسول از سادات مشهور زنوز بوده است‌. (ریاحی، 1372: 160) این‌ خاندان در حوادث سیاسی‌ سرزمین‌ خود حضور فعال داشته‌اند و هنگامی‌که‌ شهر تبریز و زنوز توسط‌ عثمانی‌ اشغال مـی‌شـود از پـاي نمـی‌نشـینند و در یـاري بـه‌ مـردم و کشور خـود کوشـش‌ مـی‌نماینـد. آنقـدر بـه‌ تحصـیلات و علم‌ و دانش‌ اهمیـت‌ مـی‌دادند کـه‌ فرزنـد خـود را به‌ شـهرهاي دور و نزدیـک‌ براي تحصـیل‌ مـی‌فرسـتادند و از دانشمندان و استادان به‌ بهترین‌ نحو قدردانی‌ می‌کردند، چرا که‌ از شهرهاي مختلف‌ براي بهره‌گیري به‌ سوي او می‌آمدند.
اندیشـه‌هاي طـرح شده در دیـوان فانی‌، در سـه‌ جنبه‌ قابـل‌ مطالعه‌ اسـت‌، یکی‌ مضـمونهاي عقیـدتی‌ و شیعی‌ و اسلامی‌ است‌ که‌ در حوزة مذهبی‌ قابل‌ بررسی‌ است‌. همچنین‌ از نظر فنون و صنایع‌ ادبی‌ که‌ امید است‌ مورد تحقیـق‌ قـرار گیـرد و بـالاخره مضـمونهـاي عرفـانی‌ اسـت‌ کـه‌ در ایـن‌ تحقیـق‌ بیشـتر بـر جنبـه‌ عرفـانی‌ آن تکیـه‌ شده است‌ و کلیات اندیشه‌هاي عرفانی‌ او شناسایی‌ و طرح شده‌اند. حتی‌ دربارة مولاي متقیان نیز با دیدگاهی‌ عرفانی‌ نگریسته‌ که‌ دربارة آن بحث‌ شده است‌.

برای مشاهده صفحات اولیه کتاب بر روی تصویر زیر کلیک نمایید: